Του Στέφανου Κωνσταντινίδη
Στην κλασική μυθιστορηματική τριλογία του «Ακυβέρνητες Πολιτείες», ο Στρατής Τσίρκας παρουσιάζει ανάμεσα στα άλλα εμβληματικά πρόσωπα της τριλογίας και το Ανθρωπάκι όπως ονομάζει ένα καθοδηγητικό στέλεχος του παράνομου κομματικού μηχανισμού της Μέσης Ανατολής.
Είναι ένα πρόσωπο που ενσαρκώνει τον δογματισμό, ένας επαναστάτης που πιστεύει
πως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένας οπορτουνιστής, ικανός για όλα, για την πιο θαρραλέα μα και την πιο βρόμικη πράξη.
Η περιγραφή που κάνει ο Τσίρκας στο Ανθρωπάκι θυμίζει λίγο Όργουελ και λίγο Κέσλερ. Έτσι, ο Τσίρκας βάζει το Ανθρωπάκι να μιλά για τους επαγγελματίες επαναστάτες ως εξής: «Αυτό που μας θρέφει είναι η επίγνωση πως είμαστε σ’ όλη τη γη 500, το πολύ 1.000 που με την αφοσίωση, την αυτοθυσία, την ατσάλινη θέλησή μας, κατευθύνομε βασικά την πορεία του κόσμου, τη μοίρα της ανθρωπότητας, για ένα πολύ καλύτερο αύριο». Το Ανθρωπάκι είναι ένα πρόσωπο που δεν συμβιβάζεται με τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, τις αδυναμίες του, αλλά και τον ίδιο τον πολιτισμό. Έτσι για παράδειγμα εξομολογείται για τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες: «Εκμεταλλεύομαι το αίσθημα ενοχής σας για τη σχετική καλοπέραση και σας αναγκάζω να δίνετε το μάξιμουμ.
Τους καλλιτέχνες τους παρακολουθώ ακόμα πιο προσεκτικά, σημειώνω τα μικρά τους βίτσια, τα παραστρατήματά τους. Τους καλλιεργώ την τάση μιας εξομολόγησης, της απόλυτης ειλικρίνειας και εκεί πάνω τους παίρνω δηλώσεις. Απ’ τους πιο επικίνδυνους παίρνω και ντοκουμέντα, γράμματα, γραφτές αυτοκριτικές, κάνω φάκελο και περιμένω». Μια μέρα θα χρειαστούν… Ξαναθυμόμαστε τον Όργουελ και τον Κέσλερ. Ο άνθρωπος της νομενκλατούρας, ο γραφειοκράτης χωρίς αισθήματα. Όμως το Ανθρωπάκι του Τσίρκα, παρά τα όποια ελαττώματά του, πιστεύει στη μεσσιανική του αποστολή, το κίνητρό του δεν είναι τόσο προσωπικό, είναι η πίστη του σε μίας μορφής σωτηριολογία.
Βέβαια το Ανθρωπάκι του Τσίρκα ανήκει στον γραφειοκρατικό κομματικό μηχανισμό μιας άλλης εποχής. Το ερώτημα που θα μπορούσε να θέσει κανείς είναι αν το ίδιο Ανθρωπάκι κινείται και σε άλλους πολιτικο-ιδεολογικούς χώρους. Για όσους παρακολουθούν την πολιτική ζωή σε τοπικό ή σε διεθνές επίπεδο δεν θα μένει καμιά αμφιβολία ότι το Ανθρωπάκι ευδοκιμεί παντού. Σίγουρα με κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάλογα με τον πολιτικό χώρο στον οποίο δραστηριοποιείται. Και σίγουρα χωρίς τη μεσσιανική αποστολή που του αποδίδει ο Τσίρκας με ιδεολογικό υπόβαθρο. Αντίθετα τα ελατήριά του είναι πιο ταπεινά από του να σώσει ή να αλλάξει τον κόσμο.
Τα βαθύτερα όμως χαρακτηριστικά του είναι πάντα τα ίδια: Άνθρωπος οπορτουνιστής, στυγνός, δραστήριος στο παρασκήνιο, έτοιμος να θυσιάσει συντρόφους και συναγωνιστές για τη δική του επικράτηση, με περιορισμένες συνήθως πνευματικές ικανότητες, αλλά αποφασιστικός και με ισχυρή θέληση να πετύχει αυτά που επιδιώκει. Λέει πράγματα κούφια και ψεύτικα, που ξέρει να τα υπερασπιστεί, αλλά τις περισσότερες φορές δεν τα πιστεύει. Τον βλέπουμε να ελίσσεται και να αλλάζει χρώματα ως χαμαιλέοντας. Έχει πάρει άλλωστε προ πολλού διαζύγιο με την ηθική.
Αν και το Ανθρωπάκι διαπρέπει στους πολιτικούς χώρους, αυτό δεν σημαίνει πως δεν δραστηριοποιείται και αλλού. Πρόκειται για ένα ιδεότυπο που είναι πανταχού παρόν. Αν ακολουθούσαμε την ανάλυση του Γερμανού κοινωνιολόγου Max Weber θα μπορούσαμε άλλωστε να παρουσιάσουμε πολλαπλά ιδεότυπα με τη μορφή που το Ανθρωπάκι παίρνει στις διάφορες μεταλλάξεις του. Δεν ξέρω επίσης αν το Ανθρωπάκι θα μπορούσε με τα σημερινά δεδομένα να θεωρηθεί συγγενική μορφή με το πολυχρησιμοποιημένο ιδεότυπο του λαμόγιου. Μάλλον όχι, γιατί το Ανθρωπάκι, παρά την όποια κατάπτωσή του, πολιτική και ηθική, δεν πέφτει τόσο χαμηλά όσο τα σημερινά λαμόγια της πολιτικής, και όχι μόνον! Αυτό ίσως και να εξηγεί το σημερινό κατάντημα της πολιτικής όπως και την κατάρρευση των όποιων ηθικών αξιών, από όποια οπτική γωνία και αν τις δει κανείς.
Ακυβέρνητες Πολιτείες… για να ξαναθυμηθούμε τον τίτλο της τριλογίας του Τσίρκα απ’ όπου ξεκινήσαμε. Με τα ανθρωπάκια της πολιτικής, αλλά και τα κάθε λογής ανθρωπάκια να πληθαίνουν στις μέρες μας.
Στην κλασική μυθιστορηματική τριλογία του «Ακυβέρνητες Πολιτείες», ο Στρατής Τσίρκας παρουσιάζει ανάμεσα στα άλλα εμβληματικά πρόσωπα της τριλογίας και το Ανθρωπάκι όπως ονομάζει ένα καθοδηγητικό στέλεχος του παράνομου κομματικού μηχανισμού της Μέσης Ανατολής.
Είναι ένα πρόσωπο που ενσαρκώνει τον δογματισμό, ένας επαναστάτης που πιστεύει
πως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένας οπορτουνιστής, ικανός για όλα, για την πιο θαρραλέα μα και την πιο βρόμικη πράξη.
Η περιγραφή που κάνει ο Τσίρκας στο Ανθρωπάκι θυμίζει λίγο Όργουελ και λίγο Κέσλερ. Έτσι, ο Τσίρκας βάζει το Ανθρωπάκι να μιλά για τους επαγγελματίες επαναστάτες ως εξής: «Αυτό που μας θρέφει είναι η επίγνωση πως είμαστε σ’ όλη τη γη 500, το πολύ 1.000 που με την αφοσίωση, την αυτοθυσία, την ατσάλινη θέλησή μας, κατευθύνομε βασικά την πορεία του κόσμου, τη μοίρα της ανθρωπότητας, για ένα πολύ καλύτερο αύριο». Το Ανθρωπάκι είναι ένα πρόσωπο που δεν συμβιβάζεται με τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, τις αδυναμίες του, αλλά και τον ίδιο τον πολιτισμό. Έτσι για παράδειγμα εξομολογείται για τους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες: «Εκμεταλλεύομαι το αίσθημα ενοχής σας για τη σχετική καλοπέραση και σας αναγκάζω να δίνετε το μάξιμουμ.
Τους καλλιτέχνες τους παρακολουθώ ακόμα πιο προσεκτικά, σημειώνω τα μικρά τους βίτσια, τα παραστρατήματά τους. Τους καλλιεργώ την τάση μιας εξομολόγησης, της απόλυτης ειλικρίνειας και εκεί πάνω τους παίρνω δηλώσεις. Απ’ τους πιο επικίνδυνους παίρνω και ντοκουμέντα, γράμματα, γραφτές αυτοκριτικές, κάνω φάκελο και περιμένω». Μια μέρα θα χρειαστούν… Ξαναθυμόμαστε τον Όργουελ και τον Κέσλερ. Ο άνθρωπος της νομενκλατούρας, ο γραφειοκράτης χωρίς αισθήματα. Όμως το Ανθρωπάκι του Τσίρκα, παρά τα όποια ελαττώματά του, πιστεύει στη μεσσιανική του αποστολή, το κίνητρό του δεν είναι τόσο προσωπικό, είναι η πίστη του σε μίας μορφής σωτηριολογία.
Βέβαια το Ανθρωπάκι του Τσίρκα ανήκει στον γραφειοκρατικό κομματικό μηχανισμό μιας άλλης εποχής. Το ερώτημα που θα μπορούσε να θέσει κανείς είναι αν το ίδιο Ανθρωπάκι κινείται και σε άλλους πολιτικο-ιδεολογικούς χώρους. Για όσους παρακολουθούν την πολιτική ζωή σε τοπικό ή σε διεθνές επίπεδο δεν θα μένει καμιά αμφιβολία ότι το Ανθρωπάκι ευδοκιμεί παντού. Σίγουρα με κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάλογα με τον πολιτικό χώρο στον οποίο δραστηριοποιείται. Και σίγουρα χωρίς τη μεσσιανική αποστολή που του αποδίδει ο Τσίρκας με ιδεολογικό υπόβαθρο. Αντίθετα τα ελατήριά του είναι πιο ταπεινά από του να σώσει ή να αλλάξει τον κόσμο.
Τα βαθύτερα όμως χαρακτηριστικά του είναι πάντα τα ίδια: Άνθρωπος οπορτουνιστής, στυγνός, δραστήριος στο παρασκήνιο, έτοιμος να θυσιάσει συντρόφους και συναγωνιστές για τη δική του επικράτηση, με περιορισμένες συνήθως πνευματικές ικανότητες, αλλά αποφασιστικός και με ισχυρή θέληση να πετύχει αυτά που επιδιώκει. Λέει πράγματα κούφια και ψεύτικα, που ξέρει να τα υπερασπιστεί, αλλά τις περισσότερες φορές δεν τα πιστεύει. Τον βλέπουμε να ελίσσεται και να αλλάζει χρώματα ως χαμαιλέοντας. Έχει πάρει άλλωστε προ πολλού διαζύγιο με την ηθική.
Αν και το Ανθρωπάκι διαπρέπει στους πολιτικούς χώρους, αυτό δεν σημαίνει πως δεν δραστηριοποιείται και αλλού. Πρόκειται για ένα ιδεότυπο που είναι πανταχού παρόν. Αν ακολουθούσαμε την ανάλυση του Γερμανού κοινωνιολόγου Max Weber θα μπορούσαμε άλλωστε να παρουσιάσουμε πολλαπλά ιδεότυπα με τη μορφή που το Ανθρωπάκι παίρνει στις διάφορες μεταλλάξεις του. Δεν ξέρω επίσης αν το Ανθρωπάκι θα μπορούσε με τα σημερινά δεδομένα να θεωρηθεί συγγενική μορφή με το πολυχρησιμοποιημένο ιδεότυπο του λαμόγιου. Μάλλον όχι, γιατί το Ανθρωπάκι, παρά την όποια κατάπτωσή του, πολιτική και ηθική, δεν πέφτει τόσο χαμηλά όσο τα σημερινά λαμόγια της πολιτικής, και όχι μόνον! Αυτό ίσως και να εξηγεί το σημερινό κατάντημα της πολιτικής όπως και την κατάρρευση των όποιων ηθικών αξιών, από όποια οπτική γωνία και αν τις δει κανείς.
Ακυβέρνητες Πολιτείες… για να ξαναθυμηθούμε τον τίτλο της τριλογίας του Τσίρκα απ’ όπου ξεκινήσαμε. Με τα ανθρωπάκια της πολιτικής, αλλά και τα κάθε λογής ανθρωπάκια να πληθαίνουν στις μέρες μας.
- * Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά-ΚΕΕΚ και μέχρι πρόσφατα επιστημονικός συνεργάτης του ΕΔΙΑΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΓΚΟΥΜΑ