Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars (δηλαδή του Άρη).
Η παλαιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους.
Γι'αυτό η 1η Μαρτίου ονομαζόταν επίσης και Πάτριος πρωτοχρονιά και σχετιζόταν με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων.
Αναφορικά με την αντιστοιχία του εν λόγω μήνα προς το αρχαίο αττικό ημερολόγιο, εν μέρει κάλυπτε τον Ελαφηβολιώνα, τον μήνα κατά τον οποίον γίνονταν οι μεγάλες θυσίες προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος.
Ήρθε, ήρθε χελιδόνα,
ήρθε κι άλλη μελιηδόνα.
Κάθησε και λάλησε
και γλυκά κελάδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξη θ'ανθίσεις.
Θάλασσαν επέρασα και στεριάν δεν ξέχασα.
Κύματα κι αν έσχισα, έσπειρα, κονόμησα.
Έφυγα κι άφηκα σύκαΩς τον 7ο αιώνα εξακολουθούσαν να γιορτάζουν την 1η Μαρτίου με πομπές, χορούς και δώρα. Παραδοσιακά υπολείμματα είναι τα «χελιδονίσματα». Τα έψαλαν τα παιδιά πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με ένα ξύλινο χελιδόνι στολισμένο, ένώ έδιναν στη νοικοκυρά φύλλα κισσού. Το τραγούδι είναι αναγγελτικό, αλλά και μαγικο-ευετηρικό:
και σταυρόν και θημωνίτσα.
Κι ήρθα τώρα, κι ήυρα φύτρα,
κι ηύρα χόρτα, σπαρτά, βλήτρα,
βλήτρα, βλήτρα, φύτρα, φύτρα
Τον Μάρτιο ο ελληνικός λαός προσονόμασε Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), Κλαψομάρτη, Γδάρτη , Πεντάγνωμο (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτη (λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού), Φυτευτή.
Οι μητέρες απ'την πρωτομηνιά δένουν στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από πολύχρωμες κλωστές (συνήθως κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένη) που το λένε μάρτη ή μαρτιάτικο για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος. Είναι μια μαγική προφύλαξη (ασφαλιστικός κύκλος) για τη νέα εποχική περίοδο. Ο λαός λέει χαρακτηριστικά:
«Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος μη τη δει».
«Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά το κέρατο βοδιού».
«Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει».
Για το έθιμο του σειρητιού γράφει και ο Κωστής Παλαμάς:
Ρόδιζ' η πρώτη του Μάρτη μέραΜε την αρχή της Άνοιξης εμφανίζονται και οι επιδημίες, αλλά και ένα σωρό ενοχλητικά ζώα και ζωύφια όπως ποντικοί, φίδια, ψύλλοι. Στο νοικοκυριό, λοιπόν, γίνονταν εποχικοί καθαρισμοί (τινάγματα ρούχων, σκουπίσματα) με επωδές:
και στο παιδάκι της η μητέρα
γελώντας πάει:
«Με μάρτη έρχομαι το λαιμό σου
να στεφανώσω σαν άγγελός σου
θα σε φυλάει.
Από χρυσάφι, προτού να φέξει,
με τι φροντίδα το έχω πλέξει.
Για το χρυσό μου!
Με κάθε χρώμα το έχω ντύσει
ουράνιο τόξο, που θα στολίσει
τον ουρανό μου!»
«Όξω ψύλλοι και κοριοί, (τότε που ήταν πολλοί)
μέσα οι νοικοκυροί!»
Η λαϊκή φαντασία αποδίδει την αστάθεια του καιρού που παρατηρείται στον δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο και πρωσοποιεί. Σύμφωνα με μια παράδοση, λοιπόν, ο μήνας Μάρτιος έχει δύο γυναίκες: μια πανέμορφη, αλλά φτωχή και μια κακάσχημη που όμως είναι πλούσια. Τα βράδια κοιμάται ανάμεσά τους. Όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες.
Ακόμη, η παράδοση λέει ότι οι τελευταίες μέρες του Μάρτη ονομάζονται «μέρες της γριάς» ή «γριές» γιατί πιστεύεται ότι αυτές τις μέρες τις έκλεψε από τον Φεβρουάριο για να τιμωρήσει μια γριά η οποία μίλησε περιφρονητικά γι'αυτόν.
Η γρια, δήθεν, παρόλες τις παλαβομάρες του Μάρτη, κατάφερε να διασώσει το νεογέννητο αρνάκι της και στο τέλος του μήνα σίγουρη για το θρίαμβό της και για την επερχόμενη καλοκαιρία τού είπε με αυθάδεια: «Πριτς Μάρτη μου, γλύτωσα τα'αρνάκι μου». Τότε κι αυτός βάλθηκε να την τιμωρήσει και τράβηξε την κακοκαιρία του για να παγώσει τη γριά και το αρνάκι.
Ο λαός λέει ακόμη σχετικά με τα μετεωρολογικά καπρίτσια του μήνα:
«Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης».
«Το Μάρτη ξύλα φύλαγε
μην κάψεις τα παλούκια».
«Το Μάρτη φύλα τ'άχυρα
μη χάσεις το ζευγάρι (τα βόδια)
και φύλαγε και το ψωμί
μη χάσεις το κοπέλι».
«Ο Μάρτης ως το γιόμα το ψοφάει
κι ως το βράδυ το βρωμάει».
Το τελευταίο λέγεται γιατί η παγωνιά του Μαρτιάτικου πρωινού μπορεί να σκοτώσει και η απογευματινή ζέστη είναι ικανή να αποσυνθέσει το θύμα του κρύου.
Την αστάθεια του καιρού, που παρατηρείται τον Μάρτιο στη χώρα μας και αποβαίνει πολλές φορές ολέθρια για φυτά και ζώα, η λαϊκή φαντασία αποδίδει στο δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο προσωποποιεί, όπως και τους άλλους μήνες.
Αρκετοί μύθοι ζητούν να αιτιολογήσουν, γιατί ο Μάρτης, "μια γελά και μια κλαίει". Σύφφωνα με κάποια αθηναϊκή παράδοση, ο Μάρτης είχε δυο γυναίκες, την μια πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει και σκοτινιάζει όλος ο κόσμος, όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος. Αλλά τις περισσότερες φορές γυρίζει από την άσχημη, γιατί αυτή είναι πλούσια και θρέφει και τη φτωχή και όμορφη.
Άλλη μύθοι εξηγούν γιατί ο Μάρτης έχει 31 ημέρες και ο Φεβρουάριος 28. Είναι πολύ γνωστές οι παραδόσεις για την απολιθωμένη γριά που ο Μάρτης τη μαρμάρωσε μαζί με τα κατσίκια της.
Όπως κάθε αρχή στη ροή του χρόνου, έτσι και η πρώτη μαρτίου θεωρείται ότι προσφέρεται και για μετεωρολογικές και μαντικές παρατηρήσεις.
Στις δεισιδαιμονίες τέλος, τις σχετικές με την πρώτη Μαρτίου - ως αρχή του χρόνου - ανήκει και η συνήθεια της ψευδολογίας (π.χ. στα Μέγαρα).Την Πρωτομαρτιά έχουν έθιμο να γελούν το Μάρτη.Θα πουν ένα ψέμα για να γελάσουν κάποιον. "Γελούμε το Μάρτη, για να μας πάει καλά"...
Μάρτης, Κλαψομάρτης, Κλάψας, Πεντάγωνος, Λωλομάρτης, Γδάρτης, Παλουκοκάφτης, Πασαλοκάφτης, Σακουλογδύτης, Ξεροκοφινάς, Ανοιξιάτης, Φυτευτής.
"Μηδ΄ο Μάρτης καλοκαίρι, μηδ΄ο Αύγουστος χειμώνας"
"Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης"
Εργασίες του μήνα:
* Ανθοκομία
Κλαδέματα στα φυλλοβόλα. Κουρεύουμε βαθιά το γκαζόν και το λιπαίνουμε.
Εξακολουθούμε το φύτεμα των φυτών που θα ανθίσουν το καλοκαίρι όπως γαρίφαλα και καμπανούλες.
Αρχίζουμε να σπέρνουμε βιολέτες, πανσέδες και πετούνιες.
Επίσης αυτή την εποχή θειαφίζουμε γι να καταπολεμήσουμε την μελίγκρα και τα διάφορα έντομα.
* Λαχανοκομία
Φυτεύουμε ντομάτα, μελιτζάνα και πιπεριές, καρπούζια και πεπόνια στις θερμές περιοχές.
Αν χρειάζεται, τα σκεπάζουμε με νάυλον.
Ρίχνουμε στο χώμα αρκετή κοπριά και σπέρνουμε φασόλια.
Μαζεύουμε φρέσκα κουκιά και αρακά, καρότα και λάχανα.
Αγκινάρες, καρότα, μαρούλια, αβοκάντο, γκρέιπφρουτ, λεμόνια, μήλα, αντίδια, αρακάς, βρούβες, κουνουπίδι, κρεμμύδι, λάχανο, μάραθος, πατάτες, παντζάρια, πικροράδικα, πράσα, ραδίκια, σέλινο, σπανάκι, σπαράγγια, τσουκνίδες.
Συναγρίδα, σφυρίδα, γαύρος, λυθρίνι, τσιπούρα, σαργός, χταπόδι, κουτσομούρα, μπαρμπούνι, παλαμίδα, σπάρος, μένουλα, στήρα, ροφός, χέλι.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ:
- Aκόμη και στις δεκαοχτώ έχει το μάτι του ανοιχτό.
- Aκόμη στις δεκαοχτώ, ψοφάει η πέρδικα στ' αυγό. Λένε και στις τριάντα, μα δεν ηξεύρω γιάντα.
- Aν κάνει ο Mάρτης δυο νερά κι ο Aπρίλης πέντε - δέκα, να δεις το κοντοκρίθαρο πώς στρίβει το μουστάκι, να δεις και τις αρχόντισσες πώς ψιλοκλεισιρίζουν, να δεις και τη φτωχολογιά πώς ψιλοκοσκινάει.
- Mάρτης άβροχος, μούστος άμετρος.
- Mάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.
- Mάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης. Και σαν τύχει και θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει.
- O Mάρτης το πρωί χιόνισε, κι ο γάιδαρος ψόφησε (από το κρύο). Το μεσημέρι βρώμισε (από τη ζέστη), και το βράδυ τον πήρε το ποτάμι (από τη βροχή).
- O Μάρτης ο κλαψόγελος.
- Tο Mάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια.
- Αλί στα Μαρτοκλάδευτα και τ’ Απριλοσκαμένα. [δηλ. Το Μάρτη δεν πρέπει να κλαδεύεται τίποτα και τον Απρίλη να σκάβεται η γη]
- Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης πέντε - δέκα, να ιδείς το κοντοκρίθαρο πώς στρίβει το μουστάκι, να ιδείς και τις αρχόντισσες πώς ψιλοκρισαρίζουν, να ιδείς και την φτωχολογιά πώς ψιλοκοσκινάει.
- Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλη άλλο ένα, χαρά σε εκείνον το γεωργό που 'χει στη γη σπαρμένα.
- Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά, κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε εκείνον το ζευγά που 'χει πολλά σπαρμένα.
- Αν ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλα πέντε, θα δεις το κοντοκρίθαρο να στρίβει το μουστάκι, να δεις και τις αρχόντισσες να ψιλοκαθαρίζουν, θα δεις και τη φτωχολογιά να ψιλοκοσκινίζει.
- Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.
- Από Μαρτιού πουκάμισο κι απ' Αύγουστο σεντόνα.
- Από Μαρτιού πουκάμισο, κι απ' Αύγουστο σεγκούνι.
- Απρίλης έχει τα χάδια κι ο Μάρτης τα δαυλιά.
- Βροντή Μαρτιού, φίλεμα με καρύδια.
- Και σαν τύχει και θυμώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει.
- Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης, παρά Μάρτης λιοπυριάρης.
- Κάλλιο Μάρτης στα δαυλιά, παρά στα προσηλιακά.
- Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές παρά Μάρτης στις αυλές. [δηλ. Καλύτερα το Μάρτη να ‘χει κρύο παρά ζέστη]
- Καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας.
- Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;
- Μάρτη και Σεπτέμβρη ίσια τα μεσάνυχτα [:ισημερία]
- Μάρτης άβρεχτος, μούστος άμετρος. [δηλ. όταν ο Μάρτης δεν έχει βροχές, ωφελούνται πολύ τα αμπέλια]
- Μάρτης βρέχει, θεριστάδες χαίρονται.
- Μάρτης βρέχει; Ποτέ μην πάψει.
- Μάρτης βροχερός, θεριστής κουραστικός.
- Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.
- Μάρτης δίμουρος. Μάρτης πεντάγνωμος.
- Μάρτης έβρεχε, θεριστής εχαίρονταν.
- Μάρτης έβρεχε, θεριστής τραγούδαγε.
- Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε.
- Μάρτης είναι, χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει.
- Μάρτης κλαψής, θεριστής χαρούμενος.
- Μάρτης πουκαμισάς, δεν σου δίνει να μασάς.
- Μη σε γελάσει ο Μάρτης και χάσεις την ημέρα. [δηλ. μη νομίσεις ότι ο καιρός θα είναι κακός όλη την ημέρα και δεν πας στη δουλειά σου]
- Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα.
- Ξύλα φύλαγε τον Μάρτη, να μην κάψεις τα παλούκια.
- Ο Mάρτης το πρωί χιόνισε, κι ο γάιδαρος ψόφησε (από το κρύο). Το μεσημέρι βρώμισε (από τη ζέστη), και το βράδυ τον πήρε το ποτάμι (από τη βροχή).
- Ο Αύγουστος για τα πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα.
- Ο ήλιος του Μαρτιού, τρυπάει κέρατο βοδιού.
- Ο καλός Μάρτης στα κάρβουνα, κι ο κακός στον ήλιο.
- Ο Μάρτης εδιαλάλησε, μικρά μεγάλα πάνω [δηλ. μεγαλώνουν όλα τα φυτά]
- Ο Μάρτης έχει τ' όνομα, κι ο Απρίλης τα λουλούδια.
- Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος ώρα στον ήλιο, ώρα στον τοίχο. [δηλ. εκεί που κάθεσαι στον ήλιο, πιάνει κρύο και πας δίπλα στο τζάκι]
- Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές χιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε!
- Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε, και πάλι το μετάνιωσε, πως δεν εξαναχιόνισε.
- Ο Μάρτης το πρωί πηλά (λάσπες) και το βράδυ χώματα (το πρωί βρέχει και μέχρι το βράδυ έχει στεγνώσει).
- Ο Μάρτης το πρωί το ψόφησε, και το βράδυ το βρόμισε.
- Ο Μάρτης ως το γιόμα ψοφάει το βόδι (από το κρύο) κι ως το βράδυ το βρωμίζει (από τη ζέστη).
- Ο Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει κι ώρα μαρτολουλουδίζει.
- Όλες του Μάρτη φύλαγε και τ' Απριλίου τις δώδεκα, ότι ακόμη και στις δεκαοχτώ πέρδικα ψόφησε στ' αβγό.
- Όλοι οι μήνες καιν τα ξύλα και ο Μάρτης τα παλούκια.
- Οπού 'χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μην τη δει.
- Οπόχει κόρην ακριβή, το Μάρτη ήλιος μην τη δει.
- Ούτε ο Αύγουστος χειμώνας, ούτε ο Μάρτης καλοκαίρι.
- Σαν ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα χαράς σ' εκείνο το ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα.
- Σαν ρίξει ο Μάρτης μια βροχή κι Απρίλης άλλη μία, να δεις κουλούρες στρογγυλές και πίτες σαν αλώνι.
- Στων αμαρτωλών τη χώρα, το Mαρτάπριλο χιονίζει.
- Τα λόγια σου είναι ψεύτικα σαν του Μαρτιού το χιόνι, που το ρίχνει από βραδύς και το πρωί το λιώνει.
- Τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούρια πάει και φέρνει.
- Το Μάρτη ξύλα φύλαγε κι άχερα των βοδιώνε και λίγα ξυλοκέρατα να δίνεις των παιδιώνε.
- Το Μάρτη τον πεντάγνωμο όπου γελά και κλαίει, θα τόνε τιμωρήσουμε ψέματα να μη λέει.
- Το Μάρτη φύλαε άχερα, μη χάσεις το ζευγάρι.
- Τον Μάρτη κι αν τον αγαπάς φίλο μην τον κάνεις.
- Τον Μάρτη χιόνι βούτυρο, μα σαν παγώσει μάρμαρο.
- Του Mάρτη του αρέσει, να είναι πάντα στο διπλό, μια στις δέκα να έχει ήλιο, και τις άλλες ξυλιασμό.
- Του Μάρτη και του Τρυγητή ίσα τα ημερόνυχτια.
- Του Μάρτη ο ήλιος βάφει, και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.
- Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια.
- Τσοπάνη μου την κάπα σου, το Μάρτη φύλαγέ την.
- Φύλα ξύλα για το Μάρτη να μην κάψεις τα παλούκια.
- Φύλαξε τα παλούκια σου να μη στα φάει ο Μάρτης.
http://gk-aris.blogspot.gr/