Τρίτη, Σεπτεμβρίου 27

Χρειάζεται νόμος για να είναι ηθικοί οι επιστήμονες; Έλληνες ερευνητές απαντούν

Στη Γαλλία οι ερευνητές θα δίνουν πλέον με νόμο διπλό όρκο ερευνητικής ηθικής, ενώ στο Ην. Βασίλειο ποινικοποιήθηκε η εκπόνηση ερευνητικών εργασιών έναντι αμοιβής. Αλήθεια χρειάζεται νόμους η ηθική των επιστημόνων; Έλληνες ερευνητές απαντούν.

Στη Γαλλία, από αυτό το φθινόπωρο, οι ερευνητές όλων των κλάδων θα δίνουν έναν διπλό όρκο ερευνητικής ηθικής και θα είναι οι πρώτοι στον κόσμο που θα το κάνουν. Σύμφωνα με νόμο του 2020, οι υποψήφιοι διδάκτορες θα είναι πλέον υποχρεωμένοι να δώσουν αυτόν τον όρκο πριν από την έναρξη της διατριβής τους και αφότου την υπερασπιστούν επιτυχώς.

Ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και Αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC), καθηγητής Νεκτάριος Ταβερναράκης, λέει πως έχει συναντήσει και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό συμπεριφορές που υπερβαίνουν τα όρια των αξιών που διέπουν την ηθική της έρευνας.

«Θεωρώ ότι το φαινόμενο αυτό δεν περιορίζεται σε εθνικά σύνορα. Επίσης, δεν πρόκειται για κάτι νέο ή πρωτοφανές, αφού υπάρχουν πολλές σχετικές αναφορές στο παρελθόν».

Και εδώ ακριβώς προκύπτει το ερώτημα: πραγματικά χρειάζεται να υπακούει σε νόμους η ηθική των επιστημόνων;

«Ειδικά σε χώρες με έντονη διαφθορά όπως η Ελλάδα, όπου η έλλειψη κανόνων δημιουργεί μια πνιγηρή, νοσηρή ατμόσφαιρα, είναι ίσως αφελές να θεωρήσουμε ότι μπορούμε να φτιάξουμε την ηθική των επιστημόνων, όταν η θρασύδειλη και αλαζονική ανηθικότητα θεωρείται χρήσιμη ή και απαραίτητη για οποιαδήποτε ανέλιξη στην πολιτεία γενικότερα. Ό,τι δείχνει ανοχή (πόσο μάλλον συχνά επιβραβεύει) στους ανέντιμους, αποξενώνει τους έντιμους»,

σχολιάζει ο καθηγητής Ιωάννης Ιωαννίδης, διευθυντής του Κέντρου Καινοτομίας στη Μετα-Έρευνα στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ, ο οποίος διαχωρίζει την «ηθική της έρευνας», που αναφέρεται σε ένα ευρύ σύνολο προτύπων, αξιών και θεσμικών ρυθμίσεων που συμβάλλουν στη συγκρότηση και τη ρύθμιση των ερευνητικών δραστηριοτήτων, από την ηθική των ερευνητών.

Η έρευνα δεν συνάδει πάντα με την ηθική

Η αλήθεια  είναι ότι  η  προσήλωση  ενός  ερευνητή  στην  αναζήτηση  της  επιστημονικής αλήθειας  δε συμβαδίζει πάντα με την απαιτούμενη  ηθική  συγκρότηση. Και στον χώρο της επιστήμης κάποιοι ερευνητές μπορεί να  επιδεικνύουν αυτό που λέμε «ηθικό οπορτουνισμό», δείχνοντας επιφανειακά ηθικοί απέναντι στους άλλους, αλλά επιθυμώντας ταυτόχρονα να μεγιστοποιήσουν το δικό τους όφελος. Επίσης πολλοί μπορεί να χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη «ηθική στρατηγική» ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, σύμφωνα με μία μελέτη του Πανεπιστημίου Ράντμπουντ και του Κολλεγίου Ντάρτμουθ η οποία εστίασε την ηθική λήψη αποφάσεων και που δημοσιεύτηκε στο  περιοδικό Nature Communications.

«Αυτές οι συμπεριφορές δείχνουν έλλειψη αυτοσεβασμού και σταθερών ηθικών αξιών» τονίζει ο Αναπληρωτής Καθηγητής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ, κ. Χρήστος Γιαπιτζάκης και συνεχίζει. «Αυτοί που υιοθετούν μια οπορτουνιστική συμπεριφορά δεν αντιλαμβάνονται ότι με αυτό τον τρόπο σταδιακά χάνουν την αυτοεκτίμησή τους, αφού μπορούν να κοροϊδεύουν τους άλλους, αλλά όχι και τον εαυτό τους. Η ανήθικη συμπεριφορά δημιουργεί ταραχή και ανασφάλεια σε ένα άτομο, καθώς χάνει τον αυτοσεβασμό του και την εμπιστοσύνη των άλλων. Υπάρχουν πολλά γνωστά παραδείγματα δήθεν επιτυχημένων ανθρώπων, που είναι πολύ δυστυχισμένοι».

Οι περισσότερες αποφάσεις που λαμβάνουν οι επιστήμονες στην επαγγελματική τους ζωή έχουν ηθική διάσταση. Σε κάθε στάδιο της πορείας τους, οι επιστήμονες πρέπει να κατανοούν την ηθική πολυπλοκότητα των πραγματικών καταστάσεων, να ακολουθούν τα σχετικά ηθικά πρότυπα και να έχουν το ηθικό θάρρος να κάνουν δύσκολες επιλογές.


«Ο ερευνητής πρέπει να έχει την εγκράτεια και την ακεραιότητα να υπερασπίζεται τις αξίες τις οποίες υπηρετεί. Υπάρχουν περιπτώσεις που έρχεται αντιμέτωπος με προκλήσεις, όπως για παράδειγμα, καλείται να δηλώσει πράγματα που είτε δεν ισχύουν ή δεν είναι απολύτως ακριβή. Αυτό είναι ένα «λεπτό» σημείο, στο οποίο οι αποφάσεις που λαμβάνονται και οι κατευθύνσεις που ακολουθούνται πρέπει να βασίζονται σε όρους διαφάνειας, αξιοπιστίας και σύνεσης. Η επιστήμη είναι ανεξάρτητη και δεν υπηρετεί συμφέροντα. Είναι σημαντικό λοιπόν, ο επιστήμονας να είναι αμερόληπτος και να διαθέτει το ήθος, το οποίο θα τον προστατεύσει από προκλήσεις που τον αποπροσανατολίζουν από τον βασικό του στόχο, ο οποίος δεν είναι άλλος από την αναζήτηση, την ανακάλυψη και τη μάθηση», επισημαίνει ο καθηγητής Νεκτάριος Ταβερναράκης

Δεν υπάρχει επιστήμονας που να μην έχει βιώσει καταστάσεις που του απέδειξαν πόσο σημαντικές είναι οι ηθικές συμπεριφορές και πόσο επιβλαβείς είναι οι ανήθικες. Ο Καθηγητής Χρήστος Γιαπιτζάκης ήρθε προσωπικά αντιμέτωπος δύο φορές με ανέντιμες συμπεριφορές από συγκεκριμένους κύκλους κατά τις διαδικασίες πανεπιστημιακής κρίσης του, τις οποίες αντιμετώπισε  την πρώτη φορά μέσω της προσφυγής του στο Συμβούλιο της Επικρατείας και την δεύτερη με την παρέμβαση του Συνηγόρου του Πολίτη.

«Λόγω αυτών των εμπειριών, πριν από μερικά χρόνια συμμετείχα στην συγγραφική ομάδα ενός διεθνούς άρθρου μαζί με Αμερικανούς, μία Καναδή, έναν Ιταλό, έναν Γερμανό και έναν Φινλανδό, όπου αναδείξαμε την τεράστια ζημιά που κάνουν στην Επιστήμη και στην κοινωνία όλοι αυτοί που χρησιμοποιούν ανήθικες μεθόδους, υπηρετώντας διαπλεκόμενα εγωιστικά συμφέροντα και πολεμώντας όσους δεν ανήκουν στο κύκλωμά τους», συμπληρώνει, αναφερόμενους σε κάποιους διαπλεκόμενους πανεπιστημιακούς «με φεουδαρχική νοοτροπία, που έχουν αναρριχηθεί σε θέσεις ισχύος με αθέμιτα μέσα, μεθοδεύουν την επιβράβευση των υμετέρων με ηθικά ανέντιμους τρόπους, ενώ ταυτόχρονα πολεμούν λυσσαλέα τους έντιμους επιστήμονες, που προσπαθούν να εξελιχθούν με την αξία τους».

Οι  Νομπελίστες στέλνουν μήνυμα αξιοπιστίας και σοβαρότητας

Πριν από λίγες μέρες ο ερευνητής του Johns Hopkins, Gregg Semenza ο οποίος μοιράστηκε με άλλους δυο το Νόμπελ Ιατρικής και Φυσιολογίας το 2019 απέσυρε τέσσερις εργασίες του από τα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ (PNAS), λόγω ανησυχιών σχετικά με τα δεδομένα που περιέγραφαν οι σχετικές εικόνες. Αντίστοιχα, το 2020 η Νομπελίστρια Χημείας (2018) Φράνσις Άρνολντ, ερευνήτρια του California Institute of Technology (Caltech) ανακοίνωσε μέσω twitter ότι αποσύρει μια επιστημονική δημοσίευση του 2019 από το περιοδικό Science, γιατί δεν μπόρεσε να αναπαραγάγει πειραματικά τα αποτελέσματα που περιγράφονται σε αυτήν.

Τέτοιες συμπεριφορές αυτοσεβασμού και σεβασμού προς την επιστήμη, όπως των δύο κορυφαίων επιστημόνων, αποστέλλουν δημόσια ένα μήνυμα αξιοπιστίας και σοβαρότητας σε ολόκληρη την επιστημονική κοινότητα. Το ερώτημα βέβαια είναι αν εκείνη το λαμβάνει ή αν θέλει να το λάβει. Από ό,τι φαίνεται δεν το λαμβάνουν όλα τα μέλη της ή τουλάχιστον όχι όπως θα έπρεπε, γιατί αλλιώς δεν θα διαιωνίζονταν συνήθη «ηθικά παραπτώματα» των επιστημόνων, όπως η κατασκευή αποτελεσμάτων και η παραποίηση δεδομένων σε δημοσιεύσεις, η συμπερίληψη στις επιστημονικές δημοσιεύσεις ατόμων άσχετων με το ερευνητικό αντικείμενο, ο ορισμός ως πρώτων συγγραφέων ατόμων που δεν γνωρίζουν καν αγγλικά (!), η ακαδημαϊκή εξέλιξη κάποιων (παγιωμένης μορφής φαινόμενο στη χώρα μας) χωρίς αξιοκρατικά κριτήρια, οι οποίοι επιδεικνύουν ελάχιστο ερευνητικό έργο αλλά υποστηρίζονται από ισχυρούς κύκλους γνωριμιών εντός και εκτός των ΑΕΙ, το παρεμπόριο της γνώσης, οι πτυχιακές επί πληρωμή, η «κλωνοποίηση εργασιών» ή η λογοκλοπή.

Για πολλούς βέβαια τα πράγματα δεν είναι πάντα εύκολα, όπως για τον ερευνητή Συμπεριφορικής Οικολογίας,  Jonathan Pruitt, που, σύμφωνα με το Science δέχεται πυρά για περισσότερα από δύο χρόνια για παρατυπίες δεδομένων ή για πιθανή κατασκευή αποτελεσμάτων σε δεκάδες δημοσιεύσεις και που αναγκάστηκε να παραιτηθεί τον περασμένο Ιούλιο από τη διακεκριμένη ακαδημαϊκή θέση που κατείχε από το 2018 στο Πανεπιστήμιο McMaster και να τεθεί σε διοικητική άδεια μετ’ αποδοχών από το McMaster από τον Νοέμβριο του 2021. Αναφέρθηκε ότι ο Pruitt «ανακάλεσε δώδεκα εργασίες μετά από αμφιβολίες που εξέφρασε η καθηγήτρια Kate Laskowski από το πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια για εξαπάτηση μέσω δεδομένων» στο χρονικό διάστημα 2011-2015 και ότι η διδακτορική του διατριβή είχε επίσης αποσυρθεί.

«Ωστόσο, τα πράγματα στον χώρο της έρευνας έχουν εξελιχθεί», λέει ο Καθηγητής Ιωαννίδης, ο οποίος θεωρεί ότι, συγκριτικά με το παρελθόν, σήμερα υπάρχει μεγαλύτερη δυνατότητα κάποιες από τις παθογένειες στον χώρο της έρευνας να αντιμετωπιστούν, αλλά ακόμη απέχουμε πολύ από το ιδανικό: «Η απόδειξη κάποιων παραπτωμάτων είναι πλέον πανεύκολη, αντικειμενική και αναμφισβήτητη, με χρήση ευρύτατα χρησιμοποιούμενου λογισμικού. Ο λογοκλόπος π.χ. δεν μπορεί πλέον να ξεγλιστρήσει, εκτός βέβαια από εξαιρετικά διεφθαρμένες κοινωνίες με βαθύτατη ακαδημαϊκή και πολιτική σήψη που μπορούν με μαφιόζικη ομερτά να συγκαλύψουν ακόμα και λογοκλόπους. Για άλλου είδους παρατυπίες, η διαδικασία διόρθωσης της βιβλιογραφίας είναι πιο επίπονη. Αν δεν υπάρχει διάθεση από τον ίδιο τον ερευνητή να παραδεχτεί το σφάλμα του, τότε η κάθαρση απαιτεί χρονοβόρο και ψυχοφθόρο μάχη.»  

Σύμφωνα με τον ίδιο παραδοσιακά μιλούσαμε για τρεις μορφές απάτης: κατασκευή αποτελεσμάτων (fabrication), παραποίηση δεδομένων (falsification) και λογοκλοπή (plagiarism). Όμως πλέον είναι αποδεκτό ότι το πολύ πιο συχνό πρόβλημα είναι οι επιβλαβείς ερευνητικές πρακτικές (detrimental research practices) που μπορεί να αφορούν τη μεγάλη πλειοψηφία των δημοσιεύσεων, ίσως και πάνω από το 90%.

 «Σε αντίθεση με τις 3 κλασικές μορφές απάτης, όπου μια εργασία πρέπει πάραυτα απλώς να αποσυρθεί, στην νέα ευρύτερη ομάδα επιβλαβών ερευνητικών πρακτικών ίσως αρκετές εργασίες να μπορούν να διασωθούν σε κάποιο βαθμό, εν μέρει. Το πρόβλημα είναι πλέον συστημικό και ο στόχος είναι να διορθώσουμε όλη την ερευνητική παραγωγή και όχι να ξεφορτωθούμε μόνο μια σφαλερή δημοσίευση ανάμεσα στα 200 εκατομμύρια επιστημονικές δημοσιεύσεις που μας κατακλύζουν».

Το ζήτημα είναι πως το ήθος των ερευνητών σχετίζεται άμεσα με την αντιληπτή αξιοπιστία των σημαντικών συνεισφορών στη γνώση, καθιστώντας δυσκολότερη την επαφή τους με το ευρύ κοινό και επηρεάζοντας την ικανότητα τους να μεταφράζουν τις ανακαλύψεις σε πρακτικές λύσεις ή σε δημόσιες πολιτικές

Απάτη με ανάθεση ή με συμβόλαιο

Σε ένα άλλο άκρο της Ευρώπης, στο Ην. Βασίλειο, ένα μεγάλο επιστημονικό παράπτωμα, η «απάτη με συμβόλαιο», όπως μεταφράζεται ο αγγλικός όρος contract cheating, που εισήγαγε ο καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Στάφορντσαϊντ, Τόμας Λάνκαστερ ώθησε την κυβέρνηση, το 2021, στο πλαίσιο σχεδίων για την αντιμετώπιση της επιστημονικής εξαπάτησης, να ποινικοποιήσει την προσφορά υπηρεσιών συγγραφής ερευνητικών εργασιών σε φοιτητές έναντι αμοιβής, τη στιγμή που στη Βρετανία, σύμφωνα με την Υπηρεσία Διασφάλισης Ποιότητας για την Ανώτατη Εκπαίδευση, λειτουργούν περισσότερα από 1.000 «εργοστάσια» εκπόνησης ερευνητικών εργασιών.

Αφορμή στάθηκε μια έρευνα σε έναν παγκόσμιο πληθυσμό 207 εκατομμυρίων φοιτητών ΑΕΙ, σύμφωνα με την οποία από το 1978 έως σήμερα, 7 εκατομμύρια φοιτητές κατά μέσο όρο πλήρωσαν έστω μία φορά στη ζωή τους κάποιον άλλον για να γράψει την εργασία τους. Ο αριθμός αυτός, από το 2014 εκτοξεύτηκε στα 31 εκατομμύρια!

Ο Καθηγητής Ταβερναράκης θεωρεί πως σε κάθε περίπτωση, είναι σημαντικό στα ακαδημαϊκά και τα ερευνητικά ιδρύματα, αλλά και στον ιδιωτικό τομέα όπου δραστηριοποιούνται οι επιστήμονες, να καλλιεργείται μια νοοτροπία που να αποτρέπει ανάρμοστες συμπεριφορές.

«Σε κάθε περίπτωση, κρίσιμος είναι και ο ρόλος και οι πολιτικές που ακολουθεί η εκάστοτε Πολιτεία, καθώς η θέσπιση κανονισμών δεοντολογίας της έρευνας και η επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση αντιδεοντολογικών περιστατικών αποθαρρύνει τέτοιες συμπεριφορές», συμπληρώνει.

Κι ενώ πολλά από τα πανεπιστήμια του εξωτερικού καλωσορίζουν την ποινικοποίηση της «απάτης με ανάθεση», στην Ελλάδα δυστυχώς δεν κλονίζεται αυτή η επικερδής «βιομηχανία». Αμφίβολο αν θα βοηθούσαν οι νόμοι αφού, σύμφωνα με τον Καθηγητή Ιωαννίδη, αυτή τη στιγμή κυριαρχεί η αίσθηση ότι όλα είναι “μπάτε σκύλοι αλέστε!”: «Εργασίες και βιογραφικά κατασκευάζονται κατά συρροή καλύπτοντας όλο το φάσμα, από τον κάθε ταλαίπωρο που προσπαθεί να χωθεί κάπου με ένα προσόν παραπάνω, μέχρι πολλούς κορυφαίους του πανεπιστημιακού/ακαδημαϊκού χώρου που είναι απατεώνες ολκής και που περιφέρουν το φαντεζί, κατασκευασμένο βιογραφικό τους σε διάφορες θέσεις ισχύος», λέει ο ίδιος, επαυξάνοντας τις ανησυχίες που εκφράζει ο κ. Γιαπιτζάκης μέσα στο διεθνές άρθρο:

«Πρέπει να επαναφέρουμε την ευγένεια, την ευπρέπεια και τον ανθρωπισμό στην Επιστήμη. Δεν μπορούμε να επιτρέπουμε η υγεία της επιστημονικής μεθόδου και των ανθρώπων που την υπηρετούν να κινδυνεύουν από νταήδες (bullies) και πρακτικές ψεύδους. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης είναι πολλές, οπότε η Επιστήμη και η Ανθρωπότητα δεν έχουν χρόνο για χάσιμο. Αν πιστεύουμε στον ευγενή σκοπό της βελτίωσης της ανθρώπινης ζωής, πρέπει να αντιμετωπίσουμε προληπτικά αυτό το επικίνδυνο άηθες πρότυπο συμπεριφοράς, ώστε να επιταχύνουμε το αγαθό έργο της Επιστήμης».

***

Πηγή: Βασιλική Μιχοπούλου  –  dikaiologitika.gr

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com

 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Οιοσδήποτε θίγεται από άρθρο ή σχόλιο που έχει αναρτηθεί στο oxafies.com , μπορεί να μας ενημερώσει, στο oxafies@gmail.com ώστε να το αφαιρέσουμε άμεσα. Ομοίως και για φωτογραφίες που υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα.

Στo oxafies.com ακούγονται όλες οι απόψεις . Αυτό δε σημαίνει ότι τις υιοθετούμε η ότι συμπίπτουν με τις δικές μας .