Για το πρώτο μισό της ανθρώπινης ιστορίας, οι πρόγονοί μας μετακινούνταν μαζί με τα ζώα τους από τόπο σε τόπο, αφήνοντας ελάχιστα ίχνη της παρουσίας τους: τοιχογραφίες σε σπήλαια, πέτρινα εργαλεία ή κοσμήματα.
Σταδιακά, από το 30.000 π.Χ. μέχρι το 15.000 π.Χ. άρχισαν να εγκαταλείπουν τον τρόπο ζωής του πλάνητα-κυνηγού. Παρότι αυτό δεν έγινε ολοκληρωτικά και σε παγκόσμιο επίπεδο - ακόμα υπάρχουν φυλές που ζουν νομαδικά - ένα μεγάλο ποσοστό των προγόνων μας άρχισε να ανακαλύπτει την καλλιέργεια της γης, διαδικασία που τους επέτρεψε να σταθεροποιηθούν πλέον σε συγκεκριμένους τόπους. Αυτή ακριβώς η μετάβαση από τον πλάνητα στον καλλιεργητή οδήγησε και στην δημιουργία της ιδιοκτησίας ως έννοια και ως πρακτική.
Οι ρίζες της ιδιοκτησίας
Στις πρώτες κοινότητες που σχηματίστηκαν, επικρατούσε το δίκαιο του ισχυροτέρου και κάπως έτσι έγινε και ο διαμοιρασμός της γης μεταξύ των ατόμων που τις συνέθεταν. Η ιδιοκτησία προϋπέθετε α) την επιθυμία κάποιου για αποκλειστική χρήση μιας οριοθετημένης επιφάνειας του εδάφους και β) την δυνατότητα προστασίας αυτής της επιφάνειας από ξένες διεκδικήσεις. Αν ένα από τα δύο έπαυε, έπαυε και η οποιαδήποτε ιδιοκτησία, ή απλά μεταβιβαζόταν σε άλλον.
Η ανάπτυξη και η οργάνωση
Όπως είναι φυσικό, αυτή η διαδικασία ανέδειξε και αρχηγούς οι οποίοι είχαν το γενικό πρόσταγμα και το συντονισμό των κοινωνιών τους. Φυσικά είχαν την δυνατότητα να ορίζουν και να μοιράζουν ιδιοκτησίες στα διάφορα μέλη της φυλής τους κατά βούληση και ήταν εκείνοι που επέλυαν τις οποιεσδήποτε διαφορές και διαφωνίες όταν προέκυπταν.
Καθώς οι ηγέτες γίνονταν πιο ισχυροί, ανέθεσαν σε υφισταμένους τους τον συντονισμό και την καθοδήγηση του συνολικού έργου που παρήγαγαν τα μέλη, προς καινούργια, μεγαλύτερα και καλύτερα έργα (συστήματα άρδευσης, οχυρά και φρούρια, οργανωμένα κτήματα, ναούς κ.ά.).
Τα μέλη εργάζονταν, αποδίδοντας φόρο στους ηγέτες και οι ηγέτες συντηρούσαν στρατό, έτοιμο να προστατέψει τα μέλη από την οποιαδήποτε άτακτη επίθεση νομάδων που προέκυπτε. Αυτός ο φόρος ήταν και η πρώτη μορφή ενοικίου, αφού οι ηγέτες θεωρούνταν οι ιδιοκτήτες της γης και τα μέλη έπρεπε να αποδίδουν αυτό το φόρο στους ηγέτες σε τακτά διαστήματα έτσι ώστε να τους επιτρέπεται η κατοίκηση και η χρήση μιας επιφάνειας της γης.
Η βελτίωση του τρόπου καλλιέργειας της γης και η γενικότερη οργάνωση της ζωής οδήγησε σε πληθυσμιακή έκρηξη. Ο καλλιεργητής μπορούσε πλέον να συντηρήσει αρκετά παιδιά ενώ ο πλάνητας-κυνηγός το πολύ ένα ή δύο στην καλύτερη περίπτωση. Σιγά σιγά από τους οικισμούς σχηματίστηκαν πόλεις στις οποίες η γη ανήκε στους φυσικούς απογόνους των ηγετών και μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά πάντα βάσει του αυθαίρετου θεσμού της κληρονομικότητας. Η έννοια της ηγέτη ήταν κατά βάση η ίδια παρόλαυτά η ονομασία του ήταν διαφορετική από τόπο σε τόπο: βασιλιάς, φαραώ, σογκούν κ.ά.
Το πρώτο εμπόριο των ακινήτων
Σε αυτές τις -οργανωμένες πια- πόλεις, η πρακτική της φορολόγησης και της εκμίσθωσης της γης αναπτύχθηκαν παράλληλα. Οι ηγέτες διαμοίραζαν μέρος της γης σε ανθρώπους του κοντινού τους περιβάλλοντος, (χαρίζοντάς τους τίτλους ιδιοκτησίας), οι οποίοι τους εκμίσθωναν στους αγρότες προς κατοίκηση και καλλιέργεια. Τα πράγματα ήταν δύσκολα για τους τελευταίους αν αναλογιστεί κανείς ότι πέραν του ενοικίου ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν και φόρους και ήταν επίσης υποχρεωμένοι να εκτίουν τη στρατιωτική τους θητεία. Για κάθε μη τήρηση αυτών των καθηκόντων, ο πέλεκυς έπεφτε βαρύς.
Ο περιορισμός της ελευθερίας των αγροτών όμως δεν ήταν καθολικός. Είχαν τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν προϊόντα και υπηρεσίες είτε εντός της πόλης είτε με άλλες πόλεις, δημιουργώντας έτσι μια νέα τάξη επαγγελματιών, τους εμπόρους. Οι έμποροι κατά αυτόν τον τρόπο μπορούσαν να επιβιώνουν προσφέροντας τις υπηρεσίες και τις ικανότητές τους και όχι τη φυσική εργασία και τη σοδειά τους. Αντικείμενο τους, πέρα των προιόντων, ήταν και οι κατοικίες, των οποίων βέβαια η γη ανήκε πάντα στους αυλικούς - γαιοκτήμονες του κοντινού περιβάλλοντος των βασιλέων. Έτσι, οι κατοικίες πωλούνταν, αγοράζονταν και ενοικιάζονταν πλέον μεταξύ των απλών ανθρώπων, οι οποίοι όμως συνέχιζαν να αποδίδουν στο βασίλειο ενοίκια και φόρους για την γη στην οποία βρίσκονταν τα ακίνητα αυτά.
Με το πέρασμα των αιώνων οι αριστοκρατίες έδωσαν τη θέση τους σε πιο αξιοκρατικά συστήματα, όπου πλέον η ηγεσία έπαψε να είναι καθαρά κληρονομικό προνόμιο αλλά μπορούσε να έρθει στα χέρια ατόμων που θεωρούνταν ικανά να διοικήσουν. Οι τίτλοι γης τεμαχίστηκαν,αντιπροσωπεύοντας ολοένα και μικρότερα κομμάτια γης και διατέθηκαν στην ελεύθερη αγορά προς αγοραπωλησία. Οι υποψήφιοι αγοραστές βέβαια ήταν αυτοί που διέθεταν κεφάλαιο, δηλαδή οι έμποροι και οι εναπομείναντες αριστοκράτες.
Η τελική απελευθέρωση των ακινήτων
Με τον ερχομό της βιομηχανικής επανάστασης, μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού ενσωματώθηκε σε βιομηχανίες και βιοτεχνίες και εγκατέλειψε τον αγρό, στον οποίο επέστρεψαν όμως οι επαγγελματίες που είδαν την εργασία τους να αντικαθίσταται από τις μηχανές (επιπλοποιοί, υποδηματοποιοί, μοδίστρες κλπ.). Το κοινωνικό περιβάλλον ήταν πλέον πολύ πιο δυναμικό και σχηματίστηκαν οι διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, στις οποίες τα άτομα μπορούσαν να ανέρχονται (ή να κατέρχονται) ανάλογα με τις ικανότητες, το έργο που πρόσφεραν και φυσικά την κοινωνική τους ευελιξία. Σε αυτό το περιβάλλον ολοένα και περισσότερα άτομα μπορούσαν να αποκτήσουν κατοικία καθώς και άλλα προιόντα της τεχνολογίας.
Η απόκτηση κατοικίας δεν ήταν βέβαια απλή υπόθεση, ειδικά για κάποιον εργάτη ή τεχνίτη. Τον ρόλο του "καλού Σαμαρείτη" ανέλαβαν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, οι τράπεζες. Με την πρακτική του δανεισμού και της υποθήκης, ήταν εφικτό ακόμα και για τους πιο οικονομικά αδύναμους να αποκτήσουν ένα τίτλο ιδιοκτησίας.
Μπορεί να χρειάστηκε 30.000 περίπου χρόνια, αλλά πλέον η κατοχή ακινήτων είναι δυνατή προς τους περισσότερους ανθρώπους.
Τέλος, όπως φαίνεται από αυτή την πολύ συνοπτική ιστορία της κτηματαγοράς, η ιδιοκτησία της γης μετασχηματίστηκε από κάτι που επιβαλλόταν με τη δύναμη του πιο ισχυρού σε αντικείμενο ελεύθερης αγοραπωλησίας, ενοικίασης ή ανταλλαγής. Το κάτα πόσον η αλλαγή αυτή επέφερε ουσιαστική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων είναι μια συζήτηση που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτού του άρθρου...
Σταδιακά, από το 30.000 π.Χ. μέχρι το 15.000 π.Χ. άρχισαν να εγκαταλείπουν τον τρόπο ζωής του πλάνητα-κυνηγού. Παρότι αυτό δεν έγινε ολοκληρωτικά και σε παγκόσμιο επίπεδο - ακόμα υπάρχουν φυλές που ζουν νομαδικά - ένα μεγάλο ποσοστό των προγόνων μας άρχισε να ανακαλύπτει την καλλιέργεια της γης, διαδικασία που τους επέτρεψε να σταθεροποιηθούν πλέον σε συγκεκριμένους τόπους. Αυτή ακριβώς η μετάβαση από τον πλάνητα στον καλλιεργητή οδήγησε και στην δημιουργία της ιδιοκτησίας ως έννοια και ως πρακτική.
Οι ρίζες της ιδιοκτησίας
Στις πρώτες κοινότητες που σχηματίστηκαν, επικρατούσε το δίκαιο του ισχυροτέρου και κάπως έτσι έγινε και ο διαμοιρασμός της γης μεταξύ των ατόμων που τις συνέθεταν. Η ιδιοκτησία προϋπέθετε α) την επιθυμία κάποιου για αποκλειστική χρήση μιας οριοθετημένης επιφάνειας του εδάφους και β) την δυνατότητα προστασίας αυτής της επιφάνειας από ξένες διεκδικήσεις. Αν ένα από τα δύο έπαυε, έπαυε και η οποιαδήποτε ιδιοκτησία, ή απλά μεταβιβαζόταν σε άλλον.
Η ανάπτυξη και η οργάνωση
Όπως είναι φυσικό, αυτή η διαδικασία ανέδειξε και αρχηγούς οι οποίοι είχαν το γενικό πρόσταγμα και το συντονισμό των κοινωνιών τους. Φυσικά είχαν την δυνατότητα να ορίζουν και να μοιράζουν ιδιοκτησίες στα διάφορα μέλη της φυλής τους κατά βούληση και ήταν εκείνοι που επέλυαν τις οποιεσδήποτε διαφορές και διαφωνίες όταν προέκυπταν.
Καθώς οι ηγέτες γίνονταν πιο ισχυροί, ανέθεσαν σε υφισταμένους τους τον συντονισμό και την καθοδήγηση του συνολικού έργου που παρήγαγαν τα μέλη, προς καινούργια, μεγαλύτερα και καλύτερα έργα (συστήματα άρδευσης, οχυρά και φρούρια, οργανωμένα κτήματα, ναούς κ.ά.).
Τα μέλη εργάζονταν, αποδίδοντας φόρο στους ηγέτες και οι ηγέτες συντηρούσαν στρατό, έτοιμο να προστατέψει τα μέλη από την οποιαδήποτε άτακτη επίθεση νομάδων που προέκυπτε. Αυτός ο φόρος ήταν και η πρώτη μορφή ενοικίου, αφού οι ηγέτες θεωρούνταν οι ιδιοκτήτες της γης και τα μέλη έπρεπε να αποδίδουν αυτό το φόρο στους ηγέτες σε τακτά διαστήματα έτσι ώστε να τους επιτρέπεται η κατοίκηση και η χρήση μιας επιφάνειας της γης.
Η βελτίωση του τρόπου καλλιέργειας της γης και η γενικότερη οργάνωση της ζωής οδήγησε σε πληθυσμιακή έκρηξη. Ο καλλιεργητής μπορούσε πλέον να συντηρήσει αρκετά παιδιά ενώ ο πλάνητας-κυνηγός το πολύ ένα ή δύο στην καλύτερη περίπτωση. Σιγά σιγά από τους οικισμούς σχηματίστηκαν πόλεις στις οποίες η γη ανήκε στους φυσικούς απογόνους των ηγετών και μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά πάντα βάσει του αυθαίρετου θεσμού της κληρονομικότητας. Η έννοια της ηγέτη ήταν κατά βάση η ίδια παρόλαυτά η ονομασία του ήταν διαφορετική από τόπο σε τόπο: βασιλιάς, φαραώ, σογκούν κ.ά.
Το πρώτο εμπόριο των ακινήτων
Σε αυτές τις -οργανωμένες πια- πόλεις, η πρακτική της φορολόγησης και της εκμίσθωσης της γης αναπτύχθηκαν παράλληλα. Οι ηγέτες διαμοίραζαν μέρος της γης σε ανθρώπους του κοντινού τους περιβάλλοντος, (χαρίζοντάς τους τίτλους ιδιοκτησίας), οι οποίοι τους εκμίσθωναν στους αγρότες προς κατοίκηση και καλλιέργεια. Τα πράγματα ήταν δύσκολα για τους τελευταίους αν αναλογιστεί κανείς ότι πέραν του ενοικίου ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν και φόρους και ήταν επίσης υποχρεωμένοι να εκτίουν τη στρατιωτική τους θητεία. Για κάθε μη τήρηση αυτών των καθηκόντων, ο πέλεκυς έπεφτε βαρύς.
Ο περιορισμός της ελευθερίας των αγροτών όμως δεν ήταν καθολικός. Είχαν τη δυνατότητα να ανταλλάσσουν προϊόντα και υπηρεσίες είτε εντός της πόλης είτε με άλλες πόλεις, δημιουργώντας έτσι μια νέα τάξη επαγγελματιών, τους εμπόρους. Οι έμποροι κατά αυτόν τον τρόπο μπορούσαν να επιβιώνουν προσφέροντας τις υπηρεσίες και τις ικανότητές τους και όχι τη φυσική εργασία και τη σοδειά τους. Αντικείμενο τους, πέρα των προιόντων, ήταν και οι κατοικίες, των οποίων βέβαια η γη ανήκε πάντα στους αυλικούς - γαιοκτήμονες του κοντινού περιβάλλοντος των βασιλέων. Έτσι, οι κατοικίες πωλούνταν, αγοράζονταν και ενοικιάζονταν πλέον μεταξύ των απλών ανθρώπων, οι οποίοι όμως συνέχιζαν να αποδίδουν στο βασίλειο ενοίκια και φόρους για την γη στην οποία βρίσκονταν τα ακίνητα αυτά.
Με το πέρασμα των αιώνων οι αριστοκρατίες έδωσαν τη θέση τους σε πιο αξιοκρατικά συστήματα, όπου πλέον η ηγεσία έπαψε να είναι καθαρά κληρονομικό προνόμιο αλλά μπορούσε να έρθει στα χέρια ατόμων που θεωρούνταν ικανά να διοικήσουν. Οι τίτλοι γης τεμαχίστηκαν,αντιπροσωπεύοντας ολοένα και μικρότερα κομμάτια γης και διατέθηκαν στην ελεύθερη αγορά προς αγοραπωλησία. Οι υποψήφιοι αγοραστές βέβαια ήταν αυτοί που διέθεταν κεφάλαιο, δηλαδή οι έμποροι και οι εναπομείναντες αριστοκράτες.
Η τελική απελευθέρωση των ακινήτων
Με τον ερχομό της βιομηχανικής επανάστασης, μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού ενσωματώθηκε σε βιομηχανίες και βιοτεχνίες και εγκατέλειψε τον αγρό, στον οποίο επέστρεψαν όμως οι επαγγελματίες που είδαν την εργασία τους να αντικαθίσταται από τις μηχανές (επιπλοποιοί, υποδηματοποιοί, μοδίστρες κλπ.). Το κοινωνικό περιβάλλον ήταν πλέον πολύ πιο δυναμικό και σχηματίστηκαν οι διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, στις οποίες τα άτομα μπορούσαν να ανέρχονται (ή να κατέρχονται) ανάλογα με τις ικανότητες, το έργο που πρόσφεραν και φυσικά την κοινωνική τους ευελιξία. Σε αυτό το περιβάλλον ολοένα και περισσότερα άτομα μπορούσαν να αποκτήσουν κατοικία καθώς και άλλα προιόντα της τεχνολογίας.
Η απόκτηση κατοικίας δεν ήταν βέβαια απλή υπόθεση, ειδικά για κάποιον εργάτη ή τεχνίτη. Τον ρόλο του "καλού Σαμαρείτη" ανέλαβαν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, οι τράπεζες. Με την πρακτική του δανεισμού και της υποθήκης, ήταν εφικτό ακόμα και για τους πιο οικονομικά αδύναμους να αποκτήσουν ένα τίτλο ιδιοκτησίας.
Μπορεί να χρειάστηκε 30.000 περίπου χρόνια, αλλά πλέον η κατοχή ακινήτων είναι δυνατή προς τους περισσότερους ανθρώπους.
Τέλος, όπως φαίνεται από αυτή την πολύ συνοπτική ιστορία της κτηματαγοράς, η ιδιοκτησία της γης μετασχηματίστηκε από κάτι που επιβαλλόταν με τη δύναμη του πιο ισχυρού σε αντικείμενο ελεύθερης αγοραπωλησίας, ενοικίασης ή ανταλλαγής. Το κάτα πόσον η αλλαγή αυτή επέφερε ουσιαστική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων είναι μια συζήτηση που ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτού του άρθρου...